Cygańskie ABC

Atynganie  

Judeochrześcijańska sekta heretycka z obszaru Cesarstwa Bizantyjskiego. To od niej pochodzi nazwa "Cyganie", występująca w większości języków europejskich (np. gr. pospolity termin Τσιγγάνοι / Tsinganoi, wł. zingari od pierwotnego łac. Acingani poprzez Cingani, tur. Çingeneler, węg. cigányok itd.) Zbieżność nazw bierze się od mylenia Romów (przybyszy z Indii) z członkami sekty. Obie grupy zajmowały się wróżbiarstwem, magią i zaklinaniem węży. 

Akcja C
Akcja Milicji Obywatelskiej przeprowadzona we wrześniu 1952 roku, której celem było zewidencjonowanie Cyganów wędrownych, wydanie im dokumentów oraz utworzenie dokumentacji fotograficznej i daktyloskopijnej. 

Było to następstwo działań jeszcze z maja, kiedy to Prezydium Rządu podjęło uchwałę "W sprawie pomocy ludności cygańskiej przy przechodzeniu na osiadły tryb życia". Celem przyjętej uchwały była likwidacja cygańskiego nomadyzmu i stopniowa asymilacja Romów. Dziewięć ministerstw miało się zaangażować w te działania, aby zgodnie ze swoimi kompetencjami ułatwić Romom zmianę stylu życia. Powstały nawet specjalne struktury administracyjne - centralne i terenowe, jednak ich osiągnięcia były znikome. Wynikało to z faktu, że wśród Cyganów wędrownych nomadyzm był silnie wpisany w tożsamość, wynikał z etosu. Ponadto tradycyjne profesje wiązały się na ogół z przemieszczaniem i wyższymi dochodami. Do roku 1960, zdołano osiedlić ok. 3-4 tys. Romów, jednak wielu z nich okresowo wędrowało lub często zmieniało miejsce stałego pobytu, nie posyłało dzieci do szkół i nie podejmowało stałej pracy. Zaczęto więc zniechęcać Romów do nomadyzmu poprzez ostre egzekwowanie ogólnie obowiązujących przepisów, głównie meldunkowych, sanitarnych, drogowych, dotyczących obowiązku szkolnego oraz zgromadzeń publicznych. Oficjalnie zakazano podróżowania taborami w 1964. W rezultacie liczba rodzin koczujących spadła z 1.146 w 1964 do nieco ponad 200 w 1970 roku, a w 1976 wędrowało już zaledwie kilka taborów.

Aurari
Rumuńska grupa Cyganów zajmująca się zawodowo poszukiwaniem i wydobywaniem złota. Żyli głównie na terenie Rumunii i Karpat.

B

Najczęściej występująca grupa krwi u Romów. Częstotliwość występowania grup krwi w układach A-B-0 jest  taka sama wśród Romów jak u współczesnych członków kasty Radźputów na północy Indii (stąd hipotezy o pokrewieństwie Romów z tą kastą).

Bajero 

Woreczek dawany dzieciom (głownie chłopcom) jako amulet przynoszący szczęście i zdrowie. W środku znajduje się kawałek żelaza i suszone ziółko.

Baro Grengicior

Inaczej Wielki Koniokrad, w cygańskiej hierarchii tytuł szlachecki.
  Baro Szero

Dosłownie: "Wielka głowa" zwierzchnik „Polskiej Romy”, sędzia w spornych sprawach gdy łamany jest cygański kodeks Romanipen. Tytuł jest dożywotni.

Bergitka Roma, lub Polscy Cyganie Wyżynni, Cyganie Karpaccy 

Romowie dzielą się na wiele grup. Są one odległe od siebie kulturowo i językowo, jak np. poszczególne narody Słowian.  Bergitka Roma mieszkają głównie na Pogórzu Karpackim oraz w Kotlinie Kłodzkiej. Mówią dialektem z centralnej grupy dialektów języka romskiego. Grupa ta jest stosunkowo najgorzej sytuowana materialnie. Tradycyjnie jej przedstawiciele są wyznawcami katolicyzmu.

W Polsce oprócz Bergitki najliczniej występują jeszcze Polska Roma, Lowarzy i Kałderasze, dlatego je tu poniżej opisuję. Ponadto istnieje wiele innych grup, np. Sinti, Manusze, Sasytka Roma, Chaładytka Roma Arli.

Beng
Zły duch utożsamiany z diabłem. Może przybierać rozmaite postacie. To on stoi za wieloma nieszczęściami, m. in. chorobami (np. padaczką)

Bengoro 
Diabełek ulepiony z ugniecionej świecy, zmieszanej ze skruszonym na proszek węglem drzewnym z ogniska - rekwizyt wykorzystywany do cygańskich wróżb (a dokładniej do siania strachu u osób, które się po taką wróżbę zgłosiły). Najpierw Cyganka wróżyła z kart i stwierdzała, że widzi w nich niebezpieczeństwo wiszące nad domem. Prosiła więc gospodynię o jajko, które owijała chustką. W niej niepostrzeżenie umieszczała Bengoro. Następnie prosiła klientkę o rozbicie jajka uderzeniem pięści w zawiniątko. Po rozwinięciu chustki oczom zebranych ukazywał się diabełek, oblepiony mazią z rozbitego z jajka. Był to naoczny dowód szatańskich mocy mieszających w gospodarstwie. Przerażeni spektaklem domownicy byli w stanie wiele zapłacić Cygance za pokrzyżowanie diabłu jego złych zamiarów.
 
Bibi

Cygańska postać fantastyczna. Jej imię oznacza ciotkę. Ma postać kobiety w łachmanach. Opiera się na kiju i zawsze towarzyszy jej pies. O świcie odwiedza cygańskie obozy, by chodzić między namiotami i zsyłać na ich mieszkańców choroby. 

Bibija
Cygańska postać fantastyczna. Jest leśną boginką - piękną, wysoką i bogatą. Ubiera się w złote suknie. Mieszka w dużych lasach lub wysokich górach. Zamiast chodzić, lata. Pokazuje się tylko dobrym ludziom, którzy na to zasłużą. Chroni dzieci przed złymi duchami.

Bilicki Zbigniew 

Przewodniczący Rady Starszyzny Romów w Polsce, prekursor edukacji Romów, założyciel międzynarodowego zespołu pieśni i tańca Romów "Baro Drom". Jako kierownik zespołu wykształcił muzycznie kilka pokoleń artystów. W latach 60-tych, w związku z represjami władz w stosunku do Romów i zakazem wędrowania taborami, doprowadził do akcji osiedleńczej w Olsztynie, sprowadzając tam ok. 150 rodzin. Był inicjatorem budowy osiedla dla rodzin romskich w Olsztynie. Zorganizował spółdzielnię kotlarską "Metalowiec", by dać zatrudnienie członkom swojej społeczności, a także doprowadził do powstania romskiej szkoły. Był honorowym członkiem Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego. W 2010 r. został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego.

Burano Mihai
muzyk ; wokalista, kompozytor, gwiazda bigbitu, autor tekstów piosenek i aktor.

Burano and Leske Rom 

Zespół założony przez Michała Burano. W jego składzie grali artyści ze znanych ówcześnie zespołów, m.in. Mirosław Męczyński (gitara; Pięciu), Wiesław Wilczkiewicz (gitara; Dżamble), Janusz Zieliński (gitara basowa; Breakout), Andrzej Ibek (fortepian, organy; Dżamble), Tadeusz Danielewicz (skrzypce), Zbigniew Irzeński (saksofon), Bogusław Kot-Mazurkiewicz (trąbka), Benedykt Radecki (perkusja, Dżamble), Aleksander Bem (perkusja; Pięciu) oraz Grzegorz Byczkowski (gitara akustyczna).

Cohani

Cygańska postać fantastyczna. Wedle wyobrażeń ma wygląd wąsatej kobiety. Jest bardzo zła. Odżywia się krwią dzieci. Czasem przybiera postać motyla, który leci w kierunku ognia, aby go zabrać i potem podpalić cygańskie namioty.

Częstochowska Matka Boska

Smagłolica Matka Boska Częstochowska cieszy się wyjątkowym przywiązaniem Kałderaszów. Traktują jak Matkę Boską Cygańską i urządzają do niej pielgrzymki.

Inna ważna dla polskich Romów figura Matki Boskiej znajduje się w rywałdzkim kościele. Romowie pielgrzymują do niej od 1930 roku. Według legendy, pewna Cyganka modliła się wtedy u stóp Matki Bożej o zdrowie swojego dziecka i została wysłuchana. W dowód wdzięczności zostawiła Madonnie swój piękny długi warkocz. Warkocz zaginął w czasie zawieruchy wojennej, ale na głowie figury jest peruka z czarnych włosów. 

Choli Pokigin i Choli suzani
Dwa rodzaje tatuażu stosowane u Cyganek z Azji Środkowej. Tworzy się go poprzez nacieranie sadzą ranek powstałych w wyniku nacinania lub nakłuwania skóry. Choli sukigin to szereg równoległych pionowych linii. Najczęściej jest ich siedem i są nacięte brzytwą na czole. Czasem ma też postać promieni rozchodzących się od jednego punktu, leżącego pomiędzy brwiami. Choli suzani to koliste, tatuowane za pomocą igły, wzory na policzkach lub nadgarstkach.

Cyganie

Termin "Cyganie" może być traktowany szerzej niż "Romowie" i obejmuje poza Romami także:

- inne diasporowe społeczności indyjskiego pochodzenia np. Domów, Jatów, Lomów, Lulich itd.

- grupy etniczne pochodzące od Romów np. Sinti, Aszkali, Egipcjanie Bałkańscy 

- zamieszkujące Półwysep Indyjski kasty, z których najprawdopodobniej wywodzą się powyższe społeczności np. Domba, Bandżarowie, Lambani 

Delimata Bogumiła
Malarka, tancerka flamenco, nauczycielka tańca flamenco

Desto
Pięknie rzeźbiony kijek, z rączką na kształt małej maczugi. Być może jest to relikt dawnych buław cygańskich wodzów.

Dębicki Edward 
Poeta, akordeonista, autor i kompozytor widowisk muzycznych, współtwórca scenariuszy filmowych i muzyki filmowej oraz autor ponad 200 pieśni.

Założył w Gorzowie Wielkopolskim Cygański Teatr Muzyczny "Terno" oraz powołał Stowarzyszenie Twórców i Przyjaciół Kultury Cygańskiej im. Bronisławy Wajs-Papuszy. Dzięki niemu od 1989 r. w Gorzowie Wielkopolskim są organizowane Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich „Romane Dyvesa”. W 2012 r. został odznaczony Złotym Medalem "Zasłużony Kulturze Gloria Artis".

Edukacja Romów

Trudno obecnie ustalić, jaki procent romskich dzieci podlega obowiązkowi szkolnemu, ponieważ GUS nie prowadzi takich statystyk. Dotychczas Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu posługiwało się danymi przekazywanymi przez kuratoria oświaty. Według tych informacji w roku szkolnym 2000/2001  do szkół faktycznie uczęszczało ok. 70 % małych Romów. Większość kształci się w polskich szkołach publicznych. Jest to dobra forma integracji z polskimi dziećmi ale niesie ona za sobą rozmaite trudności  i wyzwania. Głównym problemem jest zjawisko wczesnego wypadania dzieci  z systemu edukacji. Wpływa na to z wiele czynników: 

-słabsza znajomość języka polskiego 

- brak edukacji przedszkolnej, 

- bariery adaptacyjne,

- problemy materialne

- częste zmiany miejsc zamieszkania rodzin romskich, 

- częste wyjazdy za granicę

- niecenienie edukacji przez rodziców (lub wręcz uważanie jej za zagrażającą)

-wzajemne nierozumienie różnic kulturowych (np. nie wszyscy nauczyciele mają świadomość, iż np. nieobecność dorastających dziewczynek romskich w szkołach wynika nie tyle z lekceważenia obowiązku szkolnego, co z pewnego kodu kulturowego, który nie pozwala na zniknięcie dziewcząt spod kontroli wspólnoty romskiej lub z obawy, iż taka uczennica może zostać - zwyczajem romskim - porwana w celu matrymonialnym). 

Oczywiście nie wszyscy Romowie mierzą się z tymi problemami. Większość przede wszystkim musi  stawiać czoła stereotypom i uprzedzeniom.  Częstą konsekwencją  ”niedostosowania” społecznego i kulturowego dzieci romskich do systemu edukacji bywało (i bywa) umieszczanie małych Romów w szkołach specjalnych.

W związku z powyższymi problemami system edukacji w odniesieniu do Romów wymaga szczególnej uwagi i specyficznych rozwiązań. Jednym z polskich przejawów zainteresowania tą kwestią jest Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003, którego najistotniejszą część stanowią działania związane z podniesieniem poziomu wykształcenia Romów. Jednym z najważniejszych zadań Programu jest powołanie tzw. asystentów romskich. Do obowiązków asystentów należy:

- towarzyszeniem dzieciom w drodze do i ze szkoły,

- pilnowanie frekwencji, 

- pośredniczenie w kontaktach między rodzicami a szkołą, 

- wyjaśnianie ewentualnych nieobecności, 

- pomoc w odrabianiu lekcji,

- pomoc podczas przerw i pobytu w świetlicy etc.

-pomoc dla nauczycieli w tłumaczeniu romskich zwyczajów.

Od momentu zatrudnienia asystentów romskich znacznie poprawiła się frekwencja uczniów pochodzenia romskiego.

Kolejnym zadaniem realizowanym w ramach Programu jest prowadzenie zajęć wyrównawczych, prowadzonych przez tzw. nauczycieli wspomagających, uwzględniających specyfikę kulturową i wynikająca z niej specyfika edukacyjna.

Dzieci romskie na terenach objętych programem zostały wyposażone w pomoce szkolne oraz podręczniki, ponadto poszczególne gminy finansują dożywianie dzieci romskich. 

Innym pomysłem niż umieszczanie dzieci po prostu w szkołach są tzw. "klasy romskie". Ich istnienie w Polsce powołała na początku lat 90- tych grupa nauczycieli i ksiądz Stanisław Opocki. Obecnie pomysł jest krytykowany i kojarzony z tworzeniem „gett etnicznych”. 

Warto jednak wspomnieć o znakomicie działającej w Suwałkach od niemal dekady jedynej niepublicznej szkole romskiej znanej jako Parafialna Szkoła Romska. Jest pozytywnym przykładem na to, że takie miejsca mogą działać w dobry sposób.

Famuso
Niechlubne miano nadawane dożywotnio zdrajcy cygańskich tajemnic lub donosicielowi. Według kodeksu romanipen, są to najcięższe przewiny, dlatego Famuso musiał na zawsze pożegnać cygańską społeczność i przestawał dla swoich braci istnieć.

Flamenco

zjawisko kulturowe, związane z folklorem andaluzyjskich Cyganów, obejmujące muzykę, śpiew, taniec, strój i zachowania. Jego tradycja pochodzi z Andaluzji ale jego korzenie sięgają dawnych religijnych tańców orientalnych. Bezpośrednio pochodzi od hinduskiego tańca katak. W  jego dzisiejszej postaci można się dopatrzyć wielu elementów tańca hinduskiego, są to np. ruchy ramion, dłoni i palców, a także używanie nóg jako instrumentu perkusyjnego.

Tańcząc flamenco opowiada się historię. Ruchy ciała i gesty wyrażają pewne stany emocjonalne tancerza lub podkreślają znaczenie słów i charakteru melodii.

Ficowski

Pierwszy polski cyganolog a ponadto poeta, eseista, autor tekstów piosenek, prozaik, tłumacz (z hiszpańskiego, cygańskiego, rosyjskiego, niemieckiego, włoskiego, francuskiego, rumuńskiego), żołnierz Armii Krajowej (ps. Wrak), uczestnik powstania warszawskiego, znawca folkloru żydowskiego. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych uciekając przed inwigilacją ubeków przyłączył się do cygańkiego taboru. Wędrował z nim po całej Polsce. Dzięki temu miał możliwość poznać cygański język, obyczajowość i codzienne życie.  W 1954 wyjechał na Węgry, aby poznać życie tamtejszych Cyganów. Efektem jego badań i doświadczeń są książki opisujące polskich Romów takie jak:
Cyganie polscy (1953)

Cyganie na polskich drogach (1965, 1974, 1985)
Gałązka z drzewa słońca (1961)
Demony cudzego strachu (1986)
Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje (1989)

Pod berłem króla Pikowgego. Sekrety cygańkich wróżb (1990)
Jako pierwszy Polak został przyjęty do prestiżowego angielskiego towarzystwa badającego folklor cygański Gypsy Lore Society. Cyganom pisarz poświęcił wiele lat swego życia i wiele o tej niszczonej w peerelu kulturze napisał.

Inni ważni cyganolodzy to m.in.
w Polsce:

Adam Bartosz, Andrzej Grzymała- Kazłowski, Andrzej Mirga, Lech Mróz, Tadeusz Pobożniak

A za granicą

Peter Bakker , Dieter W. Halwachs, Ian Hancock, Yaron Matras

Flaga
Tak wygląda uchwalona w 1971 roku w na Pierwszym Światowym Kongresie Romów w Londynie oficjalna flaga Romów:

Jej główny motyw, Dharmaćakra (czerwone koło) symbolizuje indoaryjskie dziedzictwo Romów. Wyraźnie nawiązuje również do współczesnej flagi indyjskiej. Koło przypomina też o koczowniczym trybie życia, który dopiero niedawno został przez większość z nich porzucony. Błękit i zieleń odzwierciedlają tułaczkę pod niebieskim niebem, po zielonej ziemi - brak własnego państwa, życie w ciągłej drodze.

Gadzio
Osoby i grupy o statusie gadziów zajmują najbardziej zewnętrzne miejsce w koncentrycznej kategoryzacji ludzi pod względem wymiaru "swój-obcy". Samo słowo gadžo w języku protoromani oryginalnie znaczyło "rolnik", "cywil" (sansk.: gārhya), co wiąże się zapewne z faktem, iż w najwcześniejszym etapie etnogenezy Romowie stanowili luźną konfederację najemników pochodzących z wielu indyjskich kast (podobną etnogenezę przeszli indyjscy muzułmanie mówiący dziś spokrewnionym z romskim językiem urdu, którego nazwa dosłownie znaczy: "wojskowy" - por. tur. orda).

Głowacka Adela
Działaczka społeczna, pomysłodawczyni powstającego Cygańskiego Domu Kultury i Edukacji Romano – Kher

Grzymała Kazłowski Andrzej
Znawca kultury romskiej, pomysłodawca muzeum warszawskich Romów.

Hymn

Indie
Ojczyzna Romów. Co do tego z jakiej dokładnie części Indii pochodzą, zdania są podzielone:
- zdaniem językoznawców, etnogeneza Romów rozpoczęła się w centralnej części Półwyspu Indyjskiego po ok. 500 roku n.e.
- z kolei analizy etnograficzne sugerują  pokrewieństwa Cyganów z hinduistyczną kastą Domba. Do dziś  Romowie (tak samo jak wiele innych narodów jak Domowie, Jatowie, Lomowie, Luli itd.) dzielą z tą kastą zakres tradycyjnie wykonywanych profesji.
- badania genetyczne dowodzą, że pierwotna grupa zamieszkiwała Indie około 32-40 pokoleń temu i była stosunkowo mała, licząc prawdopodobnie ok. 1 tys. osób. Inne badania dowiodły jednak ich pokrewieństwa z indyjską kastą Radźputów, która powstała jako armia najemnych wojowników w VII wieku n.e. w wyniku najazdów muzułmańskich na Indie.
Wszystkie powyższe dane są zgodne co do tezy, że kluczowym elementem etnogenezy Romów były wojny VIII-X wieku pomiędzy muzułmańskimi najeźdźcami a Radźputami. W ich wyniku przodkowie Romów opuścili Indie. Nie wiadomo
czy Romowie sami stanowili wojsko najemne,
czy też raczej obsługę techniczną (zaopatrzenie, rozrywka, usługi rzemieślnicze) walczącej armii, jak to miało miejsce później w ich historii
czy ich migracja na zachód była związana z popadnięciem w jasyr, czy też była to raczej wędrówka z przyczyn ekonomicznych;
wreszcie czy stanowili jedną falę migracyjną, czy takich fal było kilka.
Przodkowie Romów nie byli jedyną migrującą na zachód grupą indyjskiego pochodzenia. Ok. 400 lat wcześniej Półwysep Indyjski opuścili też np.  przodkowie obecnych Domów. Najprawdopodobniej Domowie, Lomowie, Luli, Romowie itp. stanowią oddzielne fale migracyjne jednej induskiej społeczności, żyjącej poza subkontynentem Indyjskim, prowadzącej podobny tradycyjny tryb życia i wykonującej podobne zawody. Pokrewieństwo tych grup jest szczególnie widoczne w krajach, gdzie mieszkają przedstawiciele kilku z nich np. w Iranie, Iraku, Syrii, Turcji.

Jenisze

Koczownicza grupa etniczna podobnie jak Travelersi często mylona z Romami. Ich dokładna historia nie jest znana. Pewne jest tylko, że pierwsze zapisy wskazujące na ich obecność w Szwajcarii pochodzą z XV wieku. Wiele Jeniszy uważa się za potomków Celtów, inni jako swoich protoplastów wskazuje Żydów. Mieszkają w zachodniej części Europy, głównie w Niemczech, Austrii, Szwajcarii i Francji. Najwięcej zamieszkuje Nadrenię i jej okolicę. Od Cyganów różnią się językiem (zbliżonym do szwajcarskich dialektów niemczyzny) oraz odmienną kulturą. Wędrowny tryb życia wykształcił u nich jednak również i liczne podobieństwa z Romami, dotyczą one zwłaszcza kultury materialnej, stosunków rodzinnych i tradycyjnych zajęć.Oprócz handlu i rzemiosła wielu zajmuje się muzyką, ulicznymi teatrami i prowadzeniem małych cyrków i wesołych miasteczek.

W czasie drugiej wojny światowej byli tak samo prześladowani jak Żydzi i Romowie a do lat 70. XX wieku, rząd szwajcarski prowadził półoficjalną politykę ich wynarodowiania. Odbierano im prawa rodzicielskie z powodu rzekomej choroby psychicznej (a potem nawet sterylizowano), a ich dzieci oddawane były do adopcji przez rodziny szwajcarskie. Obecnie w Szwajcarii mieszka około 35 tysięcy Jeniszy, głównie w Gryzonii. Tylko 5 tys. nadal prowadzi tradycyjny, wędrowny styl życia.

Powojenną sytuację Jeniszów przedstawia w autobiograficznej książce Epoka kamienna Mariella Mehr.

Jerzy święty

Najważniejszy święty według rumuńskich Cyganów. Najważniejsze święto wiosny nazywają dniem Zielonego Jerzego. Obchodzi się je na tydzień po Wielkanocy lub w dzień świętego Jerzego, 23 kwietnia (zwany Dziurdziewdan). W przeddzień święta ścina się młodą wierzbę. Romowie przyozdabiają ją wiankami i wkopują w ziemię. Kobiety, które są w ciąży kładą na noc pod drzewem jakiś fragment swojej odzieży. Jest to wróżba, która mówi o porodzie- jeśli rano na ubraniu będzie opadły z wierzby listek, dziecko prędko i bezboleśnie przyjdzie na świat. Z kolei ludzie starzy i chorzy udają się pod to drzewko by trzykrotnie na nie splunąć i powiedzieć słowa: "Ty wkrótce umrzesz ale spraw bym ja żył długo".

Główne uroczystości święta Zielonego Jerzego odbywają się następnego dnia po posadzeniu drzewka. Rano Cyganie zbierają się przy wierzbie. Jeden z młodych Cyganów przebiera się za świętego Jerzego. Przybrany jest liśćmi i kwiatami. Rzuca trawę zwierzętom należącym do taboru by w ciągu roku nie zabrakło im paszy. Potem bierze trzy gwoździe, które przez trzy doby leżały w wodzie i wbija je w pień drzewka, wyciąga i wrzuca do wody by następnie wyciągnąć. Przebłaguje w ten sposób duchy wody.  Na koniec do wody wrzuca się kukłę zrobioną z gałęzi i liści (odpowiednik naszej Marzanny).

Dziurdziewdan jest równie uroczyście obchodzony przez Romów z innych bałkańskich krajów, w tym przez tych wyznających Islam. W dzień ten, Cyganie idą do wody (strumienia bądź rzeki). Kąpią się w niej a wracając przynoszą zieloną gałąź, którą umieszczają pod dachem domostwa. Będzie ona później służyć jako lekarstwo.

Justin Eva
Nazistowska "badaczka ras" Romów i Sinti.
Była bliską współpracowniczka doktora Rittera w zakresie badań antropologicznych nad Cyganami w czasie III Rzeszy. Początkowo w celach badawczych odwiedzała obozy wędrownych Cyganów, a następnie badała ich w obozach, m.in. w Dachau. Opócz więźniów cygańskich, badała wtedy także innych więźniów, m.in. księży. 24 marca 1943 uzyskała doktorat z antropologii na podstawie pracy "Losy życiowe dzieci Cyganów oraz ich potomków wychowanych w obcym gatunku". Główną tezą tego opracowania było stwierdzenie, że kryminogenne i aspołeczne zdaniem Justin, cechy Cyganów są wrodzone genetycznie i wpływają na nie warunki ekonomiczne ani wychowanie. Swoje wnioski oparła na studiach małych Romów, które po tym jak ich rodzice zostali wysłani do obozów koncentracyjnych, zostały umieszczone w domu dziecka, i były wychowane bez kontaktu ze swoją kulturą. Po ukończeniu badań, dzieci wywieziono do Auschwitz i zostały zgładzone.
Po zakończeniu wojny roku zmanipulowała kwestionariusze w postępowaniu denazyfikacyjnym. Podała w nich jedynie swoją przynależność do Czerwonego Krzyża i Niemieckiego Frontu Pracy w związku z czym została zaszeregowana jako "politycznie nieobciążona".
Od marca 1948 pracowała jako psycholog. Praca zawodowa ponownie połączyła ją z doktorem Ritterem, który został lekarzem miejskim we Frankfurcie nad Menem i kierował tamtejszym zakładem dla chorych umysłowo. Po śmierci swojego przełożonego, Justin w dalszym ciągu była zatrudniona we frankfurckim ośrodku pomocy młodzieży, a od 1964 powróciła do badań Cyganów. Zmarła na raka w 1966 roku.

Karankoci
Jeden z najpopularniejszych cygańskich duchów. Według wierzeń jest dość małego wzrostu, żyje pod lodem a przed zorzą polarną odwiedza ludzi aby się ogrzać. Na głowie nosi czerwoną czapkę. To w niej ukryta jest cała jego moc, jeśli ktoś mu ją ukradnie Karankoci stanie się niewidzialny. Za to złodziej szybko stanie się bogaty bo duch da każdą ilość złota aby ją odzyskać. 

Kełderasze

Grupa pochodząca z terenów Mołdawii i Wołoszczyzny, skąd w połowie XIX wieku rozpoczęli dalekie wędrówki po Europie i innych kontynentach. W latach międzywojennych wywierali duży wpływ na inne grupy Romów w Polsce, ponieważ to właśnie spośród nich wywodziła się większość królów cygańskich. Tradycyjne wyznają prawosławie. Używają dialektu języka romskiego należącego do grupy dialektów vlax-północnych.Karankoci

Kokało
Kość owinięta włosami- abstrakcyjna postać diabła, kwintesencja kosmatej diabelskości. Dawniej cyganki używały takich pomocy do wróżb a dokładniej do siania strachu u osób, które zgłosiły się po wróżbę.

Kostecki Dawid 
Polski bokser, interkontynentalny mistrz federacji WBA w wadze półciężkiej, były młodzieżowy mistrz świata WBC oraz mistrz WBF, WBFed i IBC w wadze półciężkiej.

Kris
Najważniejsza instancja plemienna dla Kełderaszy. W jej skład wchodzą starsi członkowie, którzy cieszą się szacunkiem i poważaniem. Ich władza odpowiada zakresem władzy Baro Szero u Polskiej Romy.

Kumpania
Podlegające określonemu przywództwu podgrupy o charakterze ekonomiczno-zawodowym, popularne zwłaszcza wśród Cyganów z Ameryki północnej.

Lowarzy

grupa romska zamieszkująca głównie Europę Środkową, m.in. Polskę. Pochodzą z terytorium historycznych Węgier (głównie Siedmiogrodu).

Ich nazwa wywodzi się od węgierskiego słowa ló - „koń”. Jest to nawiązanie do ich tradycyjnej profesji, jaką jest handel środkami transportu - niegdyś końmi, obecnie samochodami. W XIX wieku wyruszywszy ze swej węgierskiej ojczyzny rozprzestrzenili się po świecie, obecnie żyją w większości państw Europy i obu Ameryk. Na czele społeczności Lowarów w danym kraju stoi kolegialna rada starszych, zwana Kris. Większość Lowarów to katolicy.

Łabanca 
Pogardliwe nazwanie Bergitka Roma. Grupa ta już od XVII wieku prowadzi osiadły tryb życia, przez co nie jest często szanowana przez inne. 

Madonna Cygańska
Obrazów i przedstawiających Madonnę Cygańską jest przynajmniej kilka. Jeden namalował Tycjan i wygląda tak:

Medziako

Cygańska postać fantastyczna. Jest duchem, który przybiera postać dziesięcioletniego chłopca. Dość osobliwego bo z wąsami, brodą i zieloną skórą. Na głowie nosi chustkę a w ręku trzyma siekierę. Napada z nią po zmierzchu na ludzi.

Mijek
Postać fantastyczna, znana głównie u bałkańskich Cyganów. Jest to jeden z najstraszniejszych duchów. Ukazuje się zazwyczaj w pobliżu cmentarza. Przybiera postać świni, konia albo wilka, czasem ptaka bądź kobiety w długiej, białej sukni. Są ich rozmaite rodzaje- jedne straszą ludzi i ich gonią, inne skaczą od tyłu i duszą.

Mirga Małgorzata
Artystka, ilustratorka książek, założycielka grupy RomaniArt. Posługuje się m. in. wynalezioną przez siebie techniką rzeźbienia w tekturze. Jest jedną z pomysłodawczyń projektu Romski Pstryk. W jego ramach wzięło dwudziestutrzech młodych Romów z osiedla cygańskiego Zadział w Szaflarach. W plenerach osiedla wspólnymi siłami wykonano zdjęcia otworkowe - ilustracje do dwóch z licznych baśni napisanych przez  romskiego poetą Jana Mirgę. W ostatniej fazie projektu uczestnicy poprowadzili mini warsztaty dla swoich polskich kolegów ze szkoły. Jedną z sal w Zespole Szkół w Maruszynie Dolnej przebudowali na wielką camerę obscurę. Na jej ścianach pokazał się ruchomy, kolorowy, ale odwrócony do góry nogami obraz. Za pomocą fotografii otworkowej wykonali zdjęcia klasowe. "Tym razem to dzieci cygańskie były w posiadaniu czarodziejskiej, dostępnej tylko niektórym wiedzy - jak stworzyć coś z niczego, jak mając tylko tajemnicze pudełko - zrobić prawdziwe zdjęcie." (i o takie projekty chodzi!!!)

Megaripen

Kodeks wynikający z romanipen, regulujący co jest czyste-nieczyste i co za tym idzie kto jest „skalany” .

Morscy Cyganie
zbiorcza nazwa prowadzących półkoczowniczy tryb życia, niespokrewnionych grup etnicznych, które żyją na wybrzeżach Azji południowo-wschodniej

Nietoperz 

Najmilszy skrzydlaty gość dawnych taborów gdyż zdaniem wielu grup zwierzę to uosabiA szczęście. Lot lilijako (tak lub czasem wprost bahtali- błogosławiony, Cyganie nazywają nietoperza), nad ogniskiem oznaczało, że miejsce, w którym zatrzymał się tabór jest bezpieczne. Znalezienie martwego i ususzonego (w żadnym wypadku nie można go było samemu zabić!) nietoperza było niezwykle cennym amuletem. Noszony w portfelu miał przynosić bogactwo.

Niedźwiednicy

Obok kotlarstwa, handlu końmi, kowalstwa i kradzieży, tresura niedźwiedzi była przez wieki jedną z najpopularniejszych cygańskich profesji. Pod koniec dziewiętnastego wieku w Polsce wydano zakaz pokazów tresowanych niedźwiedzi. Mimo to pojawiali się jeszcze (głównie na wsiach) przed II wojną światową. Potem popisy niedźwiedników można było jeszcze oglądać w innych krajach Europy, głównie na Bałkanach. Taneczne popisy tresowanych misiów budziły wesołość ale los zwierzaków był ciężki. Niedźwiadkom przebijano nosy tak zwaną holką, wybijano zęby i obcinano pazury. W 2002 roku w Bułgarii weszła ustawa chroniąca niedźwiedzie. Austriacka fundacja Cztery Łapy zajmuje się niedźwiedziami odebranymi ich dawnym właścicielom i stara się im stworzyć im warunki jak najbardziej podobne do tych na wolności. Historie cygańskich niedźwiedników po odebraniu im ich zwierzaków przez fundację a także losy samych miśków można przeczytać w książce Witolda Szabłowskiego "Tańczące niedźwiedzie"

Obcy

Struktura romskich społeczności wyróżnia następujące kategorie (w kolejności od najbardziej "swoich" do najbardziej "obcych"):

- amare Roma - "nasi Romowie": grupa Romów, do której należy dana osoba. Ta z kolei dzieli się na członków własnej rodziny - familia, członków własnego klanu -vica, lub też członków własnej grupy językowo-etnograficznej np. grupy Polska Roma czy Kałderasze;

- aver Roma- "cudzy, inni Romowie": inne językowo-etnograficzne grupy Romów, często subiektywnie dzielone pod względem zgodności ich obyczajów z własnym rozumieniem romanipen na tzw. čače Roma "prawdziwi Romowie" oraz tzw. labanči, degeša itd. (określenia pejoratywne);

- gadzie, "nie-Romowie": np. Polacy

Opocki Stanisław
Krajowy duszpasterza Romów. Na początku lat 80 mieszkał w Łososinie i mocno angażował się w sprawy okolicznej społeczności romskiej. Przez prawie 30 lat opiekował się romskim osiedlem we wsi Koszary. Organizował pielgrzymki Romów na Jasną Górę, a także wspierał ich materialnie. Jego działalność sprawiła, że został mianowany krajowym duszpasterzem Romów.

Organizacje romskie w Polsce
Centralna Rada Romów,
Europejskie Towarzystwo Edukacji i Kultury Romów z siedzibą w Ciechocinku,
Stowarzyszenie Romów w Polsce,
Centrum Kultury Romów w Polsce – Stowarzyszenie Kulturalno-Społeczne z siedzibą w Tarnowie,
Stowarzyszenie Mniejszości Narodowej Cyganów RP „Solidarność” z siedzibą w Kielcach,
Stowarzyszenie Mniejszości Narodowej Romów „Roma Union” z siedzibą we Włocławku,
Stowarzyszenie Romów w Limanowej,
Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Romów w RP w Kędzierzynie-Koźlu,
Związek Romów Polskich w Szczecinku,
Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce z siedzibą w Łodzi,
Małopolskie Stowarzyszenie Romów w Andrychowie,
Stowarzyszenie „Nowa Roma” z siedzibą w Lublinie,
Stowarzyszenie Kobiet Romskich w Polsce z siedzibą w Krakowie,
Towarzystwo Krzewienia Kultury i Tradycji Romskiej „Kałe Jakha” z siedzibą w Krakowie,
Stowarzyszenie Romów w Krakowie,
Stowarzyszenie Romów w Polsce „Czerchań” z siedzibą w Bytomiu,
Stowarzyszenie Społeczności Romskiej „Familia” w Tarnowie,
Stowarzyszenie Romów w Stalowej Woli,
Stowarzyszenie Kultury Romskiej „Hitano” w Olsztynie,
Stowarzyszenie Twórców i Przyjaciół Kultury Cygańskiej z siedzibą w Gorzowie Wielkopolskim.
Stowarzyszenie Mniejszości Narodowej „ROM” w Lublinie

Papusza
Poetka pisząca w języku romskim. Więcej o jej życiorysie pisałam TU

Paciv 
Przyjęcie wydawane z okazji przybycia specjalnego gościa.

Karol Parno Gierliński
Rzeźbiarz, poeta, prozaik i działacz społeczny. Twórca pierwszego w Polsce elementarza dla dzieci romskich "Miri szkoła – Romano elementaro". Podręcznik ten ukazał się w dialekcie Polskiej Romy i Bergitka Roma. Pochodzi z rodziny Sinti zamieszkałej w Wielkopolsce od kilku pokoleń.
W młodości zarabiał na życie jako wędrowny kotlarz. Potem pracował w zawodzie konserwatora sztuki, jako nauczyciel plastyki w domach kultury, był kierownikiem literackim kilku zespołów muzycznych, w tym Cygańskiego Zespołu Pieśni i Tańca "Roma". Od roku 1963 zawodowo uprawia rzeźbę- początkowo pracował w metalu, obecnie najczęściej w drewnie. Jego prace były wielokrotnie wystawiane w kraju i za granicą, znajdują się w licznych muzeach (m.in. w Pile, Gorzowie Wlkp. i Weilburgu) oraz zbiorach prywatnych. Około roku 2011 zainteresował się malarstwem i stworzył serię obrazów olejnych o tematyce romskiej. Jako poeta zadebiutował w roku 1968 wierszem "Deszcz", wydrukowanym w tygodniku Nowa Wieś. W roku 2001 ukazał się nakładem Wydawnictwa NICE zbiór jego poezji pt. "Xaratuno thuv / Odległy dym", w roku 2007 dał się poznać jako autor opowiadań zbiorem pt. "Meteory / Siłałe cierhenia", zaś w roku 2012 wydał wybór dawnych i nowych wierszy, zatytułowany "Róża pustyni".
W roku 2001 został wyróżniony odznaką Zasłużony Działacz Kultury; w roku 2011 odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi.

Paznokcie 
Cyganie z Bałkan (głównie Muzułmanie) przypisują paznokciom (i włosom) znaczenie magiczne. Należy obcinać je w piątek a potem spalić. Powstały w ten sposób popiół ma (wedłóg wierzeń) właściwości magiczne.

Płoska 

Butelka wina albo gatunkowej wódki dawana rodzicom panny młodej przez rodziców pana młodego przy ceregielach związanych z zaręczynami. Zwyczaj ten praktykowany był u Kałderaszy i Lowarów. Taka butelka jest przewiązana czerwoną, jedwabną chustką i przystrojona kosztownościami.Podarowanie płoski jest wstępem do właściwej części oświadczyn czyli ustalania jaką cenę rodzina pana młodego jest w stanie zapłacić za synową. Cena zależała od urody panny młodej, jej obrotności, gospodarności i zdolności wróżbiarskich.

Phuri Dai
Najstarsza, najbardziej doświadczona kobieta w grupie. Pełni funkcję matki plemienia. Jako jedyna kobieta jest dopuszczana do uczestnictwa w radach starszych. Ponadto sprawuje opiekę nad kobietami i dziećmi i decyduje w wielu drażliwych sprawach.

Piegzik Madrin
Polski piłkarz, pochodzenia romskiego, grający na pozycji pomocnika.
Grał w LKS Żarki, Gwarku Zabrze, Orle Białym Piekary Śląskie, Olimpii Piekary Śląskie, VfB Leipzig, Borussii Fulda, Carl Zeiss Jena, Dynamie Berlin, Dyskobolii Grodzisk Wielkopolski, Górniku Zabrze, Szczakowiance Jaworzno, Jagielloni Białystok, Kallithei, Przyszłości Rogów, a także w Odrze Opole i Sandecji Nowy Sącz. 28 lipca 2011 roku podpisał kontrakt z Górnikiem Wesoła.W polskiej I lidze rozegrał 42 mecze (10 w Dyskobolii i 32 w Górniku) i zdobył 1 bramkę w barwach Górnika.

Polazniko
Zwyczaj wzajemnych odwiedzin 1 stycznia, obchodzony przez Romów wyznających Islam z Bałkan. Gość, który pierwszy przekroczy tego dnia progi domu, jest posypywany mieszanką kukurydzy i przenicy. Potem sadza się go za stołem i karmi i poi. Kiedy gości zbierze się więcej cała grupa idzie dalej, składać wizyty.

Polska Roma
Inaczej Polscy Cyganie Nizinni, których dialekt należy do północno-wschodniej gałęzi języka romani, do niedawna jeszcze prowadzący koczowniczy tryb życia głównie na terytorium kraju. Ich tradycyjnym wyznaniem jest katolicyzm.

Pomana
Zespół uroczystości żałobnych, które mają uchronić żywych przed zazdrosnym o życie zmarłym. W trzy i na sześć dni po śmierci odbywa się tak zwana pomana- wspominki po zmarłym połączone z ucztą. Najważniejsza pomana odbywa się na rok po śmierci. Uważa się, że zmarły zakończył już swoją wędrówkę po świecie, podczas której odwiedził wszystkie znane sobie miejsca. 

Porajmos

W języku romskim Porajmos - Pochłonięcie. Tak Romowie zwykli nazywać eksterminację ich narodu przez III Rzeszę. Miała podobnie masowy i bezwzględny charakter jak planowe mordowanie Żydów (Holocaust).

Najważniejszym przesłaniem do mordu było dla nazistów "pozaeuropejskie pochodzenie rasowe" Cyganów. W mniemaniu  ideologów rasizmu stanowiło to "zagrożenie dla czystości rasy". Tu pojawiała się nieścisłość czysto logiczna bo Cyganie, jako pochodzący z Indii byli bezpośrednimi potomkami Ariów, mogli być więc bardziej "aryjscy", niż sami Niemcy. Aby rozwiązać ten problem, teoretyk rasizmu Hans F. K. Günther stworzył teorię o pochodzeniu Cyganów od "niższych klas" Ariów, którzy "wymieszali" się z "podrzędnymi" ludami takimi jak np. Semici, Turcy, Drawidowie. Stwierdzono również, że Romowie opuścili Indie bo zostali wyklęci i wydaleni ze swej ziemi przez samych Ariów. 
Drugi powód był taki, że Cyganie jako lud tradycyjnie koczowniczy i utrzymujący się z dorywczych zajęć zostali uznani przez ideologię nazistowską za "aspołecznych". 
W związku z powyższym naziści postanowili całkowicie wymordować naród cygański. Heinrich Himmler początkowo wahał się, czy stworzyć dla "czystych rasowo" Cyganów "rezerwat" w odległym zakątku Europy, jednak porzucił ten plan. 15 listopada 1943 postanowił, że Cyganie i "częściowi Cyganie" mają być traktowani tak samo, jak Żydzi. Nie jest znana dokładna liczba ofiar ponieważ wielu nie miało obywatelstwa. 
Przez dziesięciolecia od zakończenia II wojny światowej Porajmos pozostawało w cieniu Holocaustu Żydów i było praktycznie zapomniane. Do dziś rodziny zamordowanych Romów nie doczekały się żadnego odszkodowania ze strony Niemiec. Nieliczne pomniki, upamiętniające zamordowanych Cyganów, wzniesiono przeważnie w ciągu ostatnich 10-15 lat. 
23 października 2007 Traian Băsescu, jako pierwszy prezydent Rumunii, publicznie przeprosił za udział swojego kraju w mordowaniu Cyganów. Podkreślił też, że kwestia ludobójstwa Cyganów powinna być poruszana w szkołach. Część jego deklaracji była wygłoszona w języku romskim.

Porwania

Porwanie to, wedle odwiecznego zwyczaju, sposób na to by zawrzeć małżeństwo omijając niezgodę rodziców a nawet (rzadziej) brak woli ze strony wybranki serca.Wystarczy trwająca jedną dobę wspólna nieobecność młodej pary aby reszta wspólnoty musiała uznać małżeństwo za ważne. Tak zawarty związek obywa się jednak bez wesela. W związku z tym bywa, że wszyscy zgadzają się na ślub a mimo to dochodzi do porwania aby po prostu zaoszczędzić.

Randia

Reinhardt Django
Urodzony w Belgii francuski gitarzysta i kompozytor cygańskiego pochodzenia, uważany za jednego z najwybitniejszych gitarzystów wszech czasów. Po tym, jak jego trzeci i czwarty palec zostały drastycznie poparzone, Reinhardt używał tylko palca wskazującego i środkowego lewej ręki oraz wymyślił zupełnie nowy styl techniki jazzowej gitary (zwany również 'hot' jazz guitar). Jest ona wciąż żywą tradycją muzyczną we francuskiej kulturze cygańskiej. Krytyk Thom Jurek opisał jego kwintet ze skrzypkiem Stéphane'em Grappellim „du Hot Club de France”, jako "jeden z najbardziej oryginalnych zespołów w historii jazzu nagranego. „Najpopularniejsze kompozycje Reinhardta stały się jazzowymi standardami, w tym takie utwory jak „Minor Swing", „Daphne", „Belleville", „Djangology", „Swing '42" oraz „Nuages".

Roma
zespół muzyczno-taneczny prezentujący tradycyjny folklor Romów z Polski

Romanipen

Niepisany kodeks postępowania regulujący wzajemne relacje w tradycyjnej społeczności romskiej, nieobejmujący stosunków z gadziami. Składają się na niego wszystkie zwyczajowe prawa, tabu oraz kary grożące za ich złamanie. Jeden z centralnych elementów systemu romanipen stanowi pojęcie skalania. Sankcją za przekroczenie zasad romanipen jest uznanie winnego za osobę „skalaną” czyli rytualnie nieczystą. Wiąże się to z różnego rodzaju formą wykluczenia skalanego z życia wspólnoty. Pojęcie romanipen bywa interpretowane jako „cygańskość”. Manifestowanie wchodzących w jego skład zasad jest uznawane za najwyższą wartość. Do zasad takich poza przestrzeganiem czystości należy:
używanie języka romani, 
solidarność z członkami własnej zbiorowości (często interpretowaną jako pewnego rodzaju „podwójna moralność”, w myśl której wiele czynów potępianych wobec „swoich” jest aprobowanych w stosunku do Romów z innej grupy bądź gadziów) 
oraz 
celebrowanie tradycyjnych obrzędów i rytuałów. 

Romologica.net
Magazyn internetowy szerzący kulturę romską.

Sastry
Rekwizyt wykorzystywany przy cygańskich wróżbach- krążek żelazny, który sam dzwoni w szklance z wodą.

Skalania
Pojęcie kategoryzujące zachowania, przedmioty, osoby, czas i przestrzeń na czyste i nieczyste. Na przykład
ciało rozdzielone jest na
 „wyższe” (od pasa w górę) - czyste
 i
„niższe”(od pasa w dół)- nieczyste,
ciało wewnętrzne
i
ciało zewnętrzne,
przestrzeń wewnętrzną i zewnętrzną,
Romów od nie-Romów. Tym samym sprowadza się do fundamentalnego w społecznościach romskich wartościowania wszelkich zachowań związanych ze spożywaniem pokarmów, higieną, wiekiem, płcią oraz funkcjonowaniem grup romskich w społeczeństwie.
Istnieją dwie katergorie skalań, są to tzw. wielkie skalania (Bare mageripena) oraz małe skalania (Tykne mageripena). Konsekwencją skalania jest czasowe lub całkowite wykluczenie ze wspólnoty romskiej.
Dzieci oraz osoby starsze są wyłączone z kręgu osób zagrożonych skalaniem. Okres bezpieczeństwa u dzieci kończy się wraz z osiągnięciem dojrzałości płciowej i wejścia w związek małżeński. Niższa pozycja kobiety względem mężczyzny w dużym stopniu sankcjonowana jest przez mageripen, który zakłada, że kobieta przez większość swojego życia jest istotą nieczystą. Istnieje cała sfera zakazów i nakazów związanych z kobiecym ciałem i jego atrybutami, których nieprzestrzeganie powoduje skalanie.
Mimo podziału na wiele grup różniących się tradycją, historią, stylem życia czy religią – nadrzędność prawa zwyczajowego, patrialchalizm oraz wielki autorytet ludzi starszych są elementami wspólnymi wszystkich grup romskich, niezależnie od szerokości geograficznej, którą zamieszkują.
Wśród rozmaitych grup romskich istnieją różne instytucje orzekające o statusie skalania: dla tzw. Polskich Cyganów Nizinnych jest to osoba Szero Roma, dla Lowarów i Kełderaszy rada szanowanych członków społeczności zwana Kris. Dla wielu grup, np. Romów węgierskich i słowackich czy grupy Bergitka w Polsce nie ma takiej instytucji, zaś status skalania reguluje jedynie konsensus społeczny.

Sinti
Pokrewna Romom i wraz z nimi określana zbiorczym mianem Cyganów tradycyjnie wędrowna grupa etniczna. Tak samo jak Romowie Sinti ochodzą z Półwyspu Indyjskiego.
  Smorgonia
Słynna na całą Europę akademia tresowanych niedźwiedzi, utworzona przez księcia Karola Radziwiłła „Panie kochanku”. Zatrudnieni w niej byli głównie znamienici niedźwiednicy cyganie z Litwy. Swój rozkwit akademia smorgońska przeżywała w  XVIII wieku, a jeszcze w początkach wieku XIX Cyganie z tresowanymi niedźwiedziami byli stałymi gośćmi wsi i miast. Szkołę zamknięto w trakcie powstania listopadowego.

Sowłach 
Przysięga dla sprawdzenia prawdomówności stron, przy rozwiązywaniu spornych sytuacji. Groźbą dla krzywoprzysięzcy jest ukaranie przez Boga śmiercią.
W zależności od wagi sprawy stosuje się przysięgi ciężkie - phare :

• Najuroczystszą jest sovłach khangeriakri – przysięga, która odbywa się w kościele podczas odprawiania nabożeństwa.

• „Przysięga z trupiej głowy”- sovłach mulikane szerestyr była bardzo rzadko praktykowana w przeszłości, a dzisiaj już praktycznie nie spotykana. Od pracownika cmentarza kupowano czaszkę i wlewano do niej wodę. Pijąc ją wygłaszano formułę: Biorę tę wodę z trupiej głowy w usta moje i piję (na dowód), że nie jestem kłamcą. A jeśli jestem kłamcą, to połam mnie Boże.

• „Przysięga z grobu” sovłach grobostyr . Do odbycia tej przysięgi wykopuje się specjalny dół, który ma pełnić metaforę grobu dla przysięgającego. Składającego owija się prześcieradłem. Tak odziany wchodzi do „grobu”, przy którym ustawiony jest krucyfiks lub święty obraz. Asystujący Cyganie sprawdzają, czy podejrzany nie ukrywa przy ciele lub jakiegokolwiek przedmiotu z metalu (np. spinki lub agrafki), bo ów przedmiot mógłby unicestwić moc przysięgi. Po zejściu do dołu Cygan kładzie się na jego dnie i wypowiada zaklęcie: Boże, ty widzisz prawdę moją, że ja tego nie zrobiłem. A jeśli zrobiłem, to pokaż mi, Boże, cud do trzech dni, trzech miesięcy, trzech lat, połam mnie, wysusz mnie, abym leżał w tym grobie.

lub- łokhe:

• „Przysięga ze świecy”- sovłach momelatyr. Obwiniony zapala tyle świec, ile osób wmieszanych jest w konflikt i rozebrawszy się wypowiada formułę przysięgi. Następnie zapalone świece łamie na pół i rzuca na ziemię.

Sonakuno
Cygańskie imię, które otrzymał Jerzy Ficowski. Ozacza Złotą Głowę.

Soroki
Stolica mołdawskich Romów.

Szero Rom

Tradycyjny zwierzchnik niektórych romskich społeczności zamieszkałych w Polsce, w języku polskim często nazywany „królem Romów”. Obecnie funkcję tę pełni Henryk Nudziu Kozłowski. Instytucja Szero Roma polega na rozsądzaniu wewnętrznych sporów dotyczących przestrzegania romskich zwyczajów (romanipen), w szczególności zaś na nakładaniu bądź zdejmowaniu z danej osoby statusu skalania. Jest on ostateczną instancją orzekającą w tych kwestiach. Choć jego jurysdykcji podlegają jedynie zamieszkałe w Polsce (i pochodzące z niej) grupy Polska Roma, Chaładytka Roma i Sasytka Roma, czasami zdarza się, iż również przedstawiciele grupy Bergitka odwołują się do jego autorytetu.Podobne instytucje znane są wśród wielu innych grup romskich na świecie. Często jednak zdarza się, iż ich funkcje pełni rada starszych (np. Kris u Kełderaszy i Lowarów), której odpowiednik w grupie Polska Roma jest niższą instancją tradycyjnego sądownictwa. Szero Roma należy wyraźnie odróżnić od tzw. królów cygańskich istniejących w wielu państwach nowożytnej Europy, w Polsce w czasach I Rzeczypospolitej, przed wojną oraz krótko po wojnie.

Szuto Orizari (inaczej Szutka)
Jest jedną z 10 gmin tworzących aglomerację Skopje, stolicy Republiki Macedonii. Szuto Orizari jest jedyną gminą, w której Romowie stanowią większość populacji. 76,7% mieszkańców deklarowało cygańskie pochodzenie. Pozostałe grupy etniczne stanowią Albańczycy (15,0%) i Macedończycy (5,5%). Podczas konfliktu w Kosowie wielu Romów znalazło schronienie w Szuto Orizari. Z przyczyn demograficznych, urzędowymi językami w Szuto Orizari są romski i język macedoński. Burmistrzem jest Rom, Elvis Bajram.

Śpera
Znak orientacyjno-porozumiewawcze zostawiane na drodze dla innych Cyganów, w celu poinformowania innych gdzie jest rozbity obóz albo, w którą stronę powędrował tabor. Śpery są oczywiste dla Romów a niezrozumiałe dla Gadziów. Jako taki znak mogła np. posłużyć w specjalny sposób zawieszona miotła na słupie telegraficznym i tp.

Święta Sara

Patronka Romów. Centrum jej kultu znajduje się w Saintes-Maries-de-la-Mer i jest  miejscem pielgrzymek Cyganów z całego świata.  Według legendy była służącą jednej z Trzech Marii, z którymi miała przybyć do Francji. Było to podczas prześladowania pierwszych chrześcijan kiedy Łazarz, jego siostry Maria Magdalena i Marta, Maria Salome (matka apostołów Jana i Jakuba), Maria Jakubowa (to prawdopodobnie jej służyła święta Sara) i Święty Maksymin zostali wysłani w łodzi za morze. Dopłynęli bezpiecznie do południowego brzegu Galii, do miejsca nazwanego później Saintes-Maries-de-la-Mer. 

Postać Świętej Sary pojawia się po raz pierwszy w książce Vincenta Philiptona The Legend of the Saintes-Maries z 1521. Przedstawiona jest tam jako kobieta dobroczynna, która pomagała ludziom zbierając jałmużnę, co doprowadziło do popularnego przekonania, że była Cyganką. Potem Sara została przyjęta przez Romów jako ich święta.Według innych przypowieści Sara nie przypłynęła wraz z Trzema Mariami, lecz powitała je, gdy przypłynęły do Galii. Niektórzy autorzy (np. Dan Brown w "Kodzie Leonarda da Vinci), zasegurowani książką "Święty Graal Święta Krew" twierdzą, że Sara była córką Jezusa Chrystusa i Marii Magdaleny. Koncepcję tę spopularyzował Dan Brown w powieści Kod Leonarda da Vinci.

Dniem pielgrzymek jest 24 maja. W trakcie uroczystości odtwarza się przybycie świętej Sary do Francji, a jej figura niesiona jest do morza. Niektórzy autorzy dostrzegają podobieństwo ceremonii poświęconej Sarze z kultem hinduskiej bogini Kali, identyfikując je ze sobą.

Tabor cygański

Grupa Cyganów, żyjących wspólnie w wozach mieszkalnych, która co jakiś czas wspólnie wędruje z miejsca na miejsce i rozbija obóz na obrzeżach miast lub wsi. W skład takiej grupy wchodzi kilka lub więcej rodzin w sąsiedztwie miast i wsi.
Przez stulecia w Europie w różnych krajach wydawano rozmaite zakazy i nakazy dotyczące podróżowania z taborami i rozbijania obozów. W Polsce oficjalnie zakazano podróżowania taborami w1964. Zakazy poruszania się taborów wprowadzone zostały w tamtym okresie także w innych krajach komunistycznych, dlatego dziś taborów cygańskich się tam praktycznie nie spotyka.

Terno
Cygański teatr muzyczny założony przez Edwarda Dębickiego.

Travelersi
(inaczej nazywani też Podróżnikami Irlandzkimi lub Pavee;)
Koczownicza grupa etniczna pochodzenia irlandzkiego często mylona z Romami, ze względu na podobny styl życia i niektóre elementy kultury. Posiadają odrębną kulturę i język - shelta. Jego nazwa wywodzi się prawdopodobnie z irlandzkiego słowa siúlta – wędrować, wskazując na nomadyczny charakter jego użytkowników.Travelersi żyją głównie w Irlandii, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych.
Według Głównego Urzędu Statystycznego w Irlandii w 2011 liczba osób określających się jako Irish Travellers wynosiła 29 573. Szacuje się, że liczba Podróżników w Irlandii Północnej wynosi około 1500 osób oraz około 10 000 w Stanach Zjednoczonych.
W roku 2011 analiza DNA wykazała, że oddzielili się od irlandzkiego społeczeństwa co najmniej 1000 lat temu.
Historyczne początki funkcjonowania Travelersów jako grupy etnicznej nie są jednoznaczne. Istnieje wiele teorii ale najpopularniejsza głosi, że wywodzą się od Celtów. Według ich własnej legendy zostali skazani na tułaczkę za pomoc w budowie krzyża, na którym umarł pan Jezus. Inne teorie głoszą, że są potomkami Irlandczyków, którzy zostali bez dachu nad głową przez kampanię wojskową Olivera Cromwella, lub, że w połowie 1800 roku osiem irlandzkich rodzin oddzielnie wyemigrowało do Anglii i Stanów Zjednoczonych, po czym nie mogąc znaleźć sobie nigdzie na dłużej miejsca, zaczęli wędrówkę.
Zdecydowana większość z nich jest rzymskimi katolikami, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii uzdrowienia.
Podobnie jak Romowie, travelersi mają tradycyjnie wykonywane zawody: jest to głównie hodowla psów, takich jak charty i lurchery (często krzyżują je z collie z greyhoundem i innymi rasami), handel końmi i handel złomem (stąd ich obraźliwa nazwa tinkersi- druciarze).
Komisja Parlamentu Europejskiego do spraw Rasizmu i Ksenofobii uznała ich za jedną z najbardziej dyskryminowanych grup etnicznych w Irlandii. Wiąże się to przede wszystkim z dominującym stereotypem, który przedstawia tą grupę jako aspołeczną i powiązaną z półświatkiem. Serial My Big Fat Gypsy Wedding pokazuje zwyczaje weselne Travelersów.

Trojanek Bogdan
Lider i założyciel zespołu Terne Roma. Romski piosenkarz i autor tekstów, znany również jako Biały Cygan. Dzięki swojej działalności i zasługom na rzecz potrzebujących otrzymał wiele odznaczeń. Jednym z nich jest Order Uśmiechu. Jest jedynym Romem na świecie, któremu przyznano ten order. Kolejnymi było otrzymanie: Srebrnego Krzyża Zasługi, wyróżnienie za propagowanie humanitarnego traktowania zwierząt oraz tytuł i statuetka „Człowiek otwartego serca”. Zespół Terne Roma (z romskiego: Młodzi Cyganie) ma na swoim koncie sześć płyt. W 2000 roku podczas IV Międzynarodowego Festiwalu Kultury i Piosenki Romów w Ciechocinku,  otrzymał wszystkie możliwe nagrody (nagroda publiczności, nagroda telewidzów) co było przełomem w karierze zespołu.

Toga
Cygańska pamiątka po matriarchacie u Cyganów z Centralnej Azji. Toga to wuj od strony matki, który jest zobowiązany troszczyć się o siostrzeńców i w razie potrzeby zastępować im ojca.

Wilk
Jego kły i wysuszony nos, naszyte na odzież to najlepsza ochrona przed złymi duchami, wedle wierzeń Cyganów z Azji Centralnej. Wilkołak
Według wierzeń Cyganów z Bałkanów, jeśli nad umierającym machnie się pięścią może się on zamienić w Wilkołaka. Stwór taki chodzi nocą po świecie, niekiedy odwiedza swoje dzieci ale wraz ze wschodem słońca musi wracać do grobu.

don Vasyl
Piosenkarz, kompozytor, autor tekstów piosenek, poeta i animator ruchu kulturalnego polskich Cyganów. Pochodzi z królewskiej rodziny Cyganów wielkomiejskich z dynastii Baro Szero, wychowywał się u boku słynnej poetki Papuszy.

Yoors
Belgijsko-amerykański artysta, fotograf, malarz, rzeźbiarz, pisarz, reżyser i twórca gobelin. W wieku 12-tu lat zetknął się z Romami, którzy rozbili obóz na przedmieściach Antwerpii. Natchniony impulsem odłączył się od rodziny i zaczął jeździć z taborem. Na podstawie swoich przeżyć napisał świetny reportarz "Cyganie".  


Zefiryn Giménez Malla
Tercjarz franciszkański, męczennik i pierwszy błogosławiony Kościoła katolickiego narodowości romskiej, patron wszystkich Romów. Z zawodu był poganiaczem i sprzedawcą mułów, koni i osłów. Urodził się w 1861 roku w rodzinie hiszpańskich Romów. Chrzest przyjął już jako człowiek dorosły ale aktywnie uczestniczył w życiu religijnym i mimo że nigdy nie odebrał żadnego formalnego wykształcenia został nawet katechetą. Był również dyrygentem chóru i kierownikiem kółka różańcowego. Kiedy od 1936 roku , republikańskie władze dokonywały prześladowań katolików, Zefiryn wielokrotnie publicznie krytykował postępowanie władz. Po tym kiedy stanął w obronie młodego księdza wleczonego po ulicy za nogi, Gimeneza aresztowano. W celi więziennej aresztowany dużo się modlił i nie skorzystał z propozycji uwolnienia w zamian za zaprzestanie modlitwy. Po piętnastu dniach uwięzienia, 8 sierpnia 1936 r. został rozstrzelany na cmentarzu w Barbastro. Przed śmiercią wypowiedział słowa: „Niech żyje Chrystus Król”. Został pochowany w nieoznakowanym grobie ale po wojnie jego ciało ekshumowano i pochowano obok żony. 4 maja 1997 w Rzymie papież  Jan Paweł II dokonał beatyfikacji Gimeneza. Bł. Zefiryn został uznany za męczennika, ponieważ jego śmierć miała wyraźny związek z wyznawaną przez niego wiarą. W uroczystości beatyfikacji uczestniczyło 40 000 wiernych, w tym wielu Romów.


Bibliografia:
Jerzy Ficowski, Cyganie polscy, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953
Jerzy Ficowski, Cyganie na polskich drogach, Kraków, Wrocław, Wydaw. Literackie, 1986
Jerzy Ficowski, Demony cudzego strachu, Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydaw., 1986
Jerzy Ficowski, Cyganie w Polsce. Dzieje i obyczaje, Warszawa, Interpress, 1989
Angus M. Fraser, Dzieje Cyganów, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2001
Andrzej Mirga, Lech Mróz, Cyganie. Odmienność i nietolerancja, Warszawa, Wydaw. Naukowe PWN, 1994
Lech Mróz, Geneza Cyganów i ich kultury, Warszawa, Wyd. Fundacji „Historia pro Futuro”, 1992
Lech Mróz, Dzieje Cyganów-Romów w Rzeczypospolitej XV-XVIII w., Warszawa, DiG, 2001
A. Kowarska, Polska Roma. Tradycja i nowoczesność, Warszawa 2005
Anna Lipowska-Teutsch Krótka historia Romów w Polsce

Edukacja Romów
Powojenna historia Romów
Stowarzyszenie Romów w Polsce
Travelersi
o niedźwiedziej akademii

cygańskie przysięgi
Wikipedia