Lektury uwrażliwiające

Na początek roku szkolnego lektury nie tyle uzupełniające co uwrażliwiające.

Podzielony umysł społeczny. Polacy po ćwierćwieczu demokracji.
pod redakcją Marka Drogosza

Zamiast szwedzkiego kryminału całkiem naukowa pozycja o podziałach w polskim społeczeństwie. Trzyma w napięciu równie mocno a nawet lepiej, dotyka bowiem tego czego doświadczamy na codzień: przy wigilijnym stole, z sąsiadem na klatce, pod postami w internecie o sprawach błachych i ważnych.

Czarny jak ja 
John Howard Griffin

"Byłem tym samym człowiekiem, niezależnie od koloru skóry. Ale kiedy stawałem się białym, otrzymywałem braterskie uśmiechy i przywileje od białych, a nienawistne spojrzenia i niechęć czarnych. Kiedy zaś byłem Murzynem, biali patrzyli na mnie, jakbym był śmieciem, podczas gdy czarni traktowali mnie z wielką życzliwością."

Amerykańskie Południe, rok 1959. John Howarda Griffin, biały Teksańczyk - dziennikarz, muzyk, działacz społeczny oraz bohater wojenny, postanawia sprawdzić jak to jest być czarnoskórym mieszkańcem regionu. Jest ciekawy jak w praktyce wygląda amerykański mit o tolerancji i wolności. Nie robi w tym celu wywiadów, nie przygląda się z boku. Na kilka tygodni sam wciela się w czarnoskórego.Goli głowę, przyjmuje środki wspomagające czernienie skóry. Korzysta z lamp UV oraz farb. Wystarczyła estetyczna zmiana  by spotkał się z dyskryminacją i przemocą. Wraz z wydaniem zapisków z „czarnej” podróży po Luizjanie, Missisipi, Alabamie i Georgii, na Gryffina spadł grom krytyki. Został nawet pobity do nieprzytomności przez grupkę Klu Klux Klanu. Jego rodzina otrzymywała listy z pogróżkami. Ostatecznie musieli opuścić Stany i ukryć się na jakiś czas w Meksyku. Autor swoją metamorfozę przypłacił rakiem (zarzywanie leków na pigmentację to był zły pomysł). Jednocześnie książka wywołała lawinę dyskusji o amerykańskiej tolerancji i stała się ważnym przyczynkiem do działań na rzecz równości. Zresztą Gryffin nie poprzestał tylko na książce. Wykorzystał rozgłos, który mu przyniosła dla działalności społecznej - wygłosił ponad tysiąc dwieście wykładów na temat syutuacji czarnych obywateli, głównie dla białych studentów. Twierdził, że jedną z przeszkód w zlikwidowaniu segregacji jest brak wiedzy. Wielu białych, nawet zdeklarowanych antyrasistów,  nie wiedziało zupełnie w czym tkwią największe trudności i jak je przezwyciężać. 

Wogóle warto się przyjżeć samemu autorowi. Co to jest za postać! Po studiach na Akademi Medycznej pracował jako muzykoterapeuta w szpitalu dla umysłowo chorych we Francji (prowadził eksperymenty w stosowaniu muzykoterapii w leczeniu kryminalistów). Równocześnie zaczął współpracować z francuskim ruchem oporu: w szpitalu leczeni byli ranni partyzanci, Griffin brał udział w przerzucaniu rodzin żydowskich z Niemiec, Belgii i Francji do Wielkiej Brytanii. Gdy znalazł się na liście wrogów Rzeszy, został ewakuowany przez Anglię i Irlandię do Stanów Zjednoczonych. Tam wstąpił do lotnictwa. Jako że wykazywał duże zdolności językowe, skierowano go na Wyspy Salomona. Mieszkał tam przez rok w jednej z wiosek, uczył się miejscowego języka i kultury, by zbierać informacje dla wojska. Na skutek wypadku (bliskiego wybuchu bomby) zaczął mieć problemy ze wzrokiem. Po powrocie do Francji (gdzie chciał studiować kompozycję) całkowicie oślepł. Wrócił więc do USA zamieszkał na farmie rodziców i zajął się hodowlą zwierząt. Chciał wykazać, że niewidomi mogą pracować i utrzymywać się samodzielnie. Doświadczenia z tego okresu zawarł w książce Handbook for Darkness. W 1957 niespodziewanie zaczął odzyskiwać wzrok a dwa lata później  chcąc poznać problemy czarnoskórych Amerykanów zmienił kolor skóry na czarny.

Antropolog na Marsie
Oliwier Saks

Jak powszechnie wiadomo istnieje wiele rodzajów podróży. W przestrzeni (prościzna!). czasie, do środka czyjejś głowy czy duszy.  Książki Sacksa przybliżają ten ostatni rodzaj przygody, bardzo dosłownie. Autor był neurologiem a w swoich książkach opisywał rozmaite neurologiczne przypadki. Nie do końca jako lekarz, bardziej z perspektywy filozofa czy antropologa. Anomalie neurologiczne są u niego wstępem do przemyśleń na tematy całkiem uniwersalne. Wewnętrzne światy bohaterów „Antropologa na Marsie” uległy diametralnej zmianie w wyniku choroby. Sacks  nie skupia się jednak na dramacie i stracie. W centrum jego zainteresowania jest przede wszystkim umiejętność adaptacji do nowej sytuacji. Trzonem powieści jest paradoksalna kreatywność, która wynika z choroby. Czyż to nie wspaniałe podejście do życia?

Nie ma jednej Rosji
Barbara Włodarczyk

Bardzo bym była rada gdyby taki reportarz powstał o każdym kraju. Nie ma jednej Polski, Meksyku, nawet Luksemburga. Pomysł jest banalnie prosty a genialny. Autorka przedstawia Rosję przez swoich (bardzo rozmaitych) bohaterów: od czarnoskórego radnego , faszystów "polujących" na ulicach Moskwy na przybyszy z Kaukazu poprzez siostrę Mariję, która wyznaje kult Putina i przeciwników aktualnego prezydenta, walczących o niesfałszowane wybory. Czuć, że autorka lubi ludzi i jest ich bardzo ciekawa.

Śmierć w Amazonii. Nowe eldorado i jego ofiary

Artur Domosławski

O ile książkę o podziałach społecznych w Polsce czyta się jak kryminał o tyle reportaż Domosławskiego to prawdziwy thiller.

Zabójstwo pary ekologów walczących z grabieżczą wycinką brazylijskich lasów amazońskich, staje się punktem wyjścia do rozważań o eksploatacji dóbr naturalnych, skutkach globalizacji, nierównościach. Autor portretuje konkretnych ludzi, którzy z narażeniem bezpieczeństwa swojego (i bliskich), walczą o ziemie i przyrodę. Poruszająca książka o chciwości i zachłanności - problemach aktualnych od zawsze, pod każdą szerokością geograficzną.

Co to jest islam. Książka dla dzieci i dorosłych
Tahar Ben Jelloun

Dobrze by było gdyby podobna książka (w przystępny sposób o współczesnych i zamierzchłych problemach, wyznaniach i najważniejszych pojęciach) powstała na temat każdej z wielkich religii. Bezpośrednim impulsem do powstania "Co to jest islam" był zamach na World Trace Centre. Pod wpływem owych wydarzeń córka autora  (Marokanka po rodzicach, mieszkająca od urodzenia we Francji)  zaczęła zadawać tacie pytania: Co to znaczy terrorysta? Kim jest męczennik? Czym są: dżihad, fatwa i szariat? Jak Mahomet przekonał ludzi, żeby mu uwierzyli? Jakie są obowiązki w islamie? Co znaczy laicki? Czy islam zmusza kobietę do zakrywania całego ciała? Skąd pochodzi przemoc u muzułmanów? Czy muzułmanie i chrześcijanie potrafią dojść do porozumienia? Czy islam jest religią tolerancyjną? Kim są talibowie?  Ojciec z szacunkiem i cierpliwością starał się udzielić jak najbardziej satysfakcjonujących odpowiedzi. Zostały one sformułowane z perspektywy wierzącego muzułmanina. Ich celem była pomoc w wypracowaniu własnego stosunku do religii. Nie są to zresztą klasyczne, zamknięte wykłady. Raczej dłuższe wywody, bez konkluzji. Nie rzadko same kończą się  pytaniem. Autor zachęca czytelnika do przemyślenia wraz z nim każdego z pytań oraz do prób sformułowania odpowiedzi. Zapis owych rozmów został w książce poszerzony o wybór artykułów na temat islamu publikowanych przez Tahara Ben Jelloun w zachodniej prasie.  

Karawana kryzysu. Za kulisami przemysłu pomocy humanitarnej
Linda Polman

Niebezpieczna a jednocześnie bardzo potrzebna książka. Z jednej strony bardzo jednostronna, bazująca na skrajnościach. Z drugiej strony pokazuje wiele faktycznie występujących, fascynujących zjawisk. Z książki wyłania się obraz pomocy humanitarnej jako gigantycznego, szkodliwego przemysłu. Główne grzechy, które opisuje  Linda Polman to defraudacja ogromnych pieniędzy, manipulowanie prawdą, wspieranie wojen, ludobojcow i reżimów. 

Dobrze jest widzieć zagrożenia, zadawać pytania o etykę, pamiętać o godności osób, których pomoc teoretycznie powinna obejmować. Po to by samemu pomagać bardziej skutecznie lub by wspierać organizacje, które są rzeczywiście efektywne i uczciwe. By burzyć się kiedy pewna duża fundacja umieszcza wszędzie bilbordy ze zdjęciem biednego czarnoskórego dziecka w objęciach białej zbawicielki.

Z drugiej w naszym kraju wciąż bardzo niewielki procent angażuje się społecznie a pomoc za granice Polski (niezależnie czy dotyczy ofiar tsunami czy uchodźców) uważana jest często za fanaberię, mało rozsądne marnotrawienie pieniędzy lub wręcz zdradę ("Jest tyle biednych polskich dzieci"). Taka pozycja może niestety tylko umacniać postawy w rodzaju "wszelka pomoc nie ma sensu" i uzasadniać bierność. Dla innych książka może być wręcz przyczynkiem do załamania "skoro najwięksi są bezradni to już nic się nie da zrobić z tym światem". Wielka szkoda, że autorka praktycznie pominęła dobre przykłady. Nie napisała nic o małych, zaangażowanych fundacjach, stowarzyszeniach i inicjatywach, które robią rzeczy mało spektakularne ale ważne i potrzebne. Nie ma sylwetek konkretnych uczciwych ludziach, którzy pracują w gigantach. Zapomniała wreszcie o samych ofiarach wojen czy klęsk, którzy nieraz nadludzkim wysiłkiem biorą sprawy w swoje ręce i bywa, że mają najlepsze pomysły.

Chłopczyce z Kabulu. Za kulisami buntu obyczajowego w Afganistanie
Jenny Nordberg

Autorka opisuje zjawisko afgańskie bacza pusz - w rodzinach, w których nie ma synów zdarza się że dziewczynki przebiera się za chłopców i każe im zachowywać się tak, jakby nimi były. Nie jest to kolejna pozycja w duchu "jaki ten Bliski Wschód straszny" i przedstawiająca kobiety jako jakoś tam bierne ofiary. Książka Jenny Nordberg to historia o buncie i sile. Ów bunt zazwyczaj prowadzi donikąd i okupiony jest potwornym cierpieniem. A jednak jest w tej historii coś zadziornego i inspirującego. Przywodziła mi w skojarzeniach turecki film "Mustang" w reżyserii Deniz Gamze Ergüven.

Książka jest zbiorem świadectw wielu Afganek, jednak na pierwszy plan wybija się Azita - była posłanka afgańskiego parlamentu. Dzielna z niej babka - wychowuje czwórkę dzieci, dba o dom i pracuje. Bezrobotny mąż w niczym jej nie pomaga, za to regularnie zabiera jej połowę wynagrodzenia. Mimo, że obiektywnie rzecz biorąc (z europejskiego punktu widzenia) jest imponująco dzielna i zaradna, wiele osób z jej otoczenia nie darzy jej szacunkiem. W najlepszej opcji ludzie składają jej wyrazy współczucia. Jako, że jej potomstwo to same dziewczynki, traktowana jest jako ktoś wybrakowany. Co więcej, urodzenie wyłącznie córek budzi nieufność wśród potencjalnych wyborców. Dlatego Azita pewnego dnianadaje jednej z córek męskie imię Mehran i zaczyna ją ubierać i traktować jak chłopca. Będzie miała syna aż dziewczynka nie zacznie dojrzewać. W podobnej sytuacji są setki (a może i tysiące, nigdy ich nie policzono) dziewczynek/. Życie w roli chłopców to obowiązki (dbanie o siostry, nauka czasem zarabianie) ale i możliwość  doświadczenia takich przyjemności jak bieganie po ulicach, granie w piłkę, głośne wyrażanie swojego zdania. Autorka kpi sobie z zachodnich organizacji, które starają się wprowadzić równouprawnienie bez znajomości i szacunku dla afgańskiej kultury i realiów. Szansę na poprawę losu kobiet dostrzega w ojcach. Jeśli wpływowi, cieszący się szacunkiem mężczyźni będą wspierać swoje ambitne córki, inni zaczną ich naśladować. Z pewnością nie jest to proste ale już teraz zdarza się, że mężczyźni wyrażają w Afganistanie przemoc wobec przemocy wobec kobiet. Kilka lat temu z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet, na ulice Kabulu wyszło kilkudziesięciu mężczyzn ubranych w burki. Nieśli transparenty z napisami: „Ból kobiet jest naszym bólem, równość jest naszym hasłem”  czy  „Mówimy nie wszystkim rodzajom przemocy”.